Kimya ve Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarına Laboratuvar Güvenliği Eğitimi
TÜBİTAK BİDEB 2229 -“Bilimsel Eğitim Etkinliklerini Destekleme Programı” kapsamında 2017/3 dönemi için başvuru yapmış bulunmaktayız. Desteklenmesi halinde etkinliğe eğitim fakültelerinin kimya ve fen Bilgisi öğretmenliği lisans programının 3 ve 4. sınıflarında öğrenim gören 40 (20 kimya + 20 fen bilgisi) öğrenci katılımcı olarak seçilecektir.
Katılımcıların yol, konaklama iaşe ve kırtasiye masrafları TÜBİTAK tarafından karşılanacaktır.
Etkinlik 29 Ocak-3 Şubat 2018 tarihleri arasında Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesinde yapılacaktır.
Etkinlik başvuruları 15.01.2018 tarihine kadar devam edecektir.
PROJENİN AMACI
Kimya ve fen bilgisi öğretmen adaylarına kimya deneylerinin yapılacağı laboratuvarlarda laboratuvar güvenliğiyle ilgili görev ve sorumluluklarını öğretmek, onların laboratuvar güvenliğiyle ilgili bilgi ve tecrübelerini artırmaktır.
PROJENİN YAPILMA GEREKÇESİ
İklim değişikliği, aşırı nüfus artışı, enerji ve su kaynaklarındaki azalma gibi büyük çevresel ve sosyal sorunlar çağımızda insan hayatını tehdit etmektedir. Hiç kuşku yok ki bu küresel sorunların nedenlerini analiz edip onlara en uygun çözüm yolları ancak bilim sayesinde bulunabilir. Bu nedenle ülkeler öğretim programlarını sürekli güncellemekte öğrencilerine yüksek kaliteli bilim eğitimi vermeye çalışmaktadır.
Tüm ülkeler bazında yenilenen öğretim programları incelendiğinde öğrencilerin araştırma-sorgulama, problem çözme ve karar verme süreçlerine katılımının amaçlandığı görülür. Bu amacın yerine getirilebilmesi için öğrenme ortamlarının yeniden dizayn edilmesi gerekir; Klasik öğretmen merkezli öğrenme ortamlarından kurtulup öğrencilerin günlük yaşam problemleriyle yüzleşeceği, bu problemi çözmek için araştırma yapıp veri toplayabileceği, soru sorup başkalarının fikirlerini dinleyebileceği, farklı çözüm önerilerini görüp en iyisine karar verebileceği ortamlar oluşturulmalıdır. Bu bağlamda laboratuvarların önemi bir kat daha artmaktadır.
Kullanım amacına ve kullanıldığı disipline bağlı olarak laboratuvar, farklı şekilde tanımlanabilir. En genel anlamıyla labaratuvar bir bilgiye ulaşmak ya da bilgiyi kazandırmak amacıyla tasarlanmış özel donanımlı alandır. Fen eğitimi açısından laboratuvar, fen kavramları ile ilgili öğrencilerin gösteri deneyleri veya kendi deneyimleri vasıtasıyla somut bilgiler elde ettikleri veya beceri geliştirdikleri ortamlardır. Bu tanımdan laboratuvarların temel olarak iki amacından bahsedilmektedir. Bunlar, (i) bilgi edinme ve (ii) beceri geliştirmedir.
Fen eğitiminde labaratuvar kullanmanın birçok yararı vardır. Bunlardan belki de en önemlisi öğrencilerin kendi deneyimleri yardımıyla araştırmalar yaparak bilgi edinmelerini sağlamaktır. Örneğin, laboratuvarda deney yapan bir öğrenci kendine sorular sorar, olası tahminler önerir, gözlemler yapar, deneysel verileri organize eder ve muhakeme yoluyla bir çıkarımda bulunur. Bu tür etkinliklerin gerçekleştirildiği bir laboratuvar ortamı öğrencilere bir araştırmayı planlamayı, yürütmeyi ve onların bazı bilişşsel ve psikomotor becerileri geliştirmelerini sağlar. Fen laboratuvarının öğrencilere sağladığı yararlar bunlarla sınırlı değildir. Genel olarak fen laboratuvarı öğrencilere aşağıda listelenen faydaları sağlar.
Temel fen kavramları hakkında derinlemesine bilgi edinme Problem çözerken bilimsel yönteme uygun davranma Bilimin doğasını anlama Bilimsel muhakeme yeteneğinin gelişimi Teknik ve bilimsel süreç becerilerinin gelişimi Problem çözme becerilerinin gelişimi Fene karşı olumlu ilgi, tutum ve motivasyon gelişimi Birlikte çalışma becerilerinin gelişimi Fen eğitiminde laboratuvarların yukarıda listelenen etkilerinin ortaya çıkmasında en önemli faktör öğretmenlerdir. Deneylerin ve onlara temel oluşturan bilimsel kavramların ilişkilendirilmesi tamamen öğretmenin laboratuvardaki rolüne bağlıdır. Örneğin, dersin amaçlarını dikkate alarak deneyi yürütmek, akranlar arası tartışmalara fırsat vermek, deney sürecinde öğrencilerin bilimsel süreci anlamalarına odaklanmak gibi faaliyetleri gerçekleştiren bir öğretmen, öğrencilerinin daha fazla kazanım edinmelerini sağlamış olur. Ancak bilimsel süreç becerisi geliştirmekten çok yemek kitabından yemek yapar gibi öğrencilerin sürece değil sonuca odaklandığı geleneksel doğrulama tipi laboratuvar deneylerinde öğrencilerin kazanımı daha azdır. Lazarowitz ve Tamir (1994)’e göre laboratuvarın fen eğitiminde etkili olabilmesi için araç-gereç, fiziki mekân, uygun müfredat ile özellikle yeterli bilgi ve tecrübeye sahip öğretmenlere ihtiyaç vardır. Laboratuvar kullanımıyla ilgili olarak öğretmenlerin sahip olması gereken birçok bilgi ve beceri vardır (Korkmaz 1997). Bunlardan bazıları aşağıda listelenmiştir.
Yönetmelikler (Laboratuvarda güvenli çalışma, kimyasal madde)
Laboratuvar tasarımı Kimyasal maddelerin sınıflandırılması ve etiketlenmesi
Kimyasal maddelerin depolanması
Laboratuvarda uyulması gereken kurallar
Kimyasal maddelerin bertarafı
İlkyardım
Eğitim sistemimizde yukarıda listelenen konularla ilgili bilgi ve becerilerin öğretmenlere lisans eğitiminde kazandırılmış olması gerekir. Ancak eğitim fakültelerinin fen bilgisi ve kimya anabilim dallarının öğretim programları incelendiğinde yukarıdaki konuları içeren zorunlu bir dersin olmadığı görülür. Bu konulardan bazıları “Genel Kimya Laboratuvarı” dersinde verilir. Ancak tamamı öğretilmemektedir. Bu durum fen eğitiminde laboratuvar kullanımına olan tutumunu etkilemektedir. Fen bilgisi ve kimya öğretmenleri derslerinde laboratuvarları kullanma konusunda isteksizdir. Bu isteksizliğin nedeni alan yazın incelendiğinde de fark edilebileceği gibi öğretim programı, öğrenci, fiziki şartlar ve öğretmen olmak üzere dört grupta toplanmaktadır (Ayas ve ark. 1994 ve 2005; Nakiboğlu ve Sarıkaya, 1999). Bu nedenlerden bazıları aşağıda örnek olarak verilmiştir.
Öğretim programlarının çok yoğun olması,
Deneylerin çok uzun sürmesi,
Deney yapılırsa programın yetişememe ihtimali
Sınav sisteminin deney yapmaya teşvik etmemesi
Sınıfların kalabalık olması
Öğrencilerin deney yapmak için bilişsel düzeylerinin düşük olması
Öğrencilerin yaramaz olması
Öğrenci yetenekleri
Okulda laboratuvarın olmaması
Kimyasal madde malzeme ve cihazların mevcut olmaması
Laboratuvarın güvenlik açısından tasarımının uygun olmaması
Farklı öğretim yöntem/teknikleri bilmeme
Deney yaparken güvenlik sağlamakta sorun yaşama riski
Deney malzemelerini tanımama
Liste incelendiğinde belki de üzerinde durulması gereken en önemli sebebin güvenlik olduğu söylenebilir. Laboratuvarda yapılan deneylerde, hazırlanan çalışmalarda; araç ve gereçlere, makine ve donanımlara, bireyin kendisine yönelik meydana gelebilecek tehlikelere karşı aksayan durumları belirleme, önlemler alma, iyiye yönelik düzenlemeler adına sorunlara bilimsel yöntemlerle yaklaşma süreci “Laboratuvar Güvenliği” olarak tanımlanır (Akpullukçu & Çavaş, 2012). Bütün deneysel çalışmalarda laboratuvarda çalışırken önem verilmesi gereken en önemli nokta “güvenliktir” (Morgil ve Yılmaz, 1999). Laboratuvarlarda yapılan etkinlik ve araştırmaya yönelik tüm çalışmalar, bazı riskleri de beraberinde getirmektedir; laboratuvarlarda kullanılan kimyasal maddeler; yanıcı, patlayıcı, yakıcı, tahriş edici, özellikler taşıyabilirler; bütün bu özellikler sağlık ve çevre açısından önemli risk taşırlar. Laboratuvar ortamında tüm bu risklere karşı bireylerin eğitilmesi ve gereken güvenlik önlemlerinin alınması gerekmektedir. (Derelioğlu, Güneş ve Kırbaşlar, 2010).
Öğrenciler, okullarda çeşitli hastalıklar, kazalar, yaralanmalar gibi birçok tehlikelerle karşı karşıya kalırlar. Bunların arasında laboratuvar güvenliğinin yeterince sağlanamamasından kaynaklanan, fiziksel yaralanma ve sakatlıklar ile psikolojik yıpranmaların önemli bir yeri vardır. Öğretmen ve öğrencilerin bu risklere karşı korunabilmesi için laboratuvarlarda ciddi güvenlik önlemleri alınması zorunlu olmuştur. Laboratuvar ve iş yerlerinde meydana gelen kazaların çok az bir bölümü teknik hatalardan, büyük bir bölümü (%85) ise insan hatalarından kaynaklandığı tespit edilmiştir (Bayrak ve Ağaoğlu, 1999)
Fen laboratuvarında güvenlik konusu, kuşkusuz fen öğretmenlerinin mesleki bilgilerinin bir parçasıdır. Ülkemiz ders kitaplarında yer alan deneylerde; birçok güvenlik önlemine yeterince önem verilmemekte, güvenlik işaretleri ve kuralları tanıtılmamaktadır. Bu gibi hususlar düşünüldüğünde güvenliği sağlama konusunda öğretmenlere daha fazla görev düşebileceği dikkate alınmalıdır. Laboratuvar güvenliğini sağlamadaki en büyük sorumluluk ders öğretmenine aittir (Hamurcu, 1998).
Öğretmen ve öğrencilerin laboratuvar güvenlik önlemlerini bilmeleri, laboratuvarda doğabilecek birçok tehlikenin önlenmesi açısından gereklidir. Araştırmacılara göre güvenlik hataları deneyler sırasında ihtiyaç duyulan koruyucu gözlüğün takılmaması kadar sıradan olabilirken, iyi bir planlama olmamasından kaynaklı da olabilir. Örneğin öğretmenin sınıfa deney için gerekli olan yanıcı bir kimyasalı ihtiyaç duyulandan daha fazla getirmesi ya da öğrencilerin kalabalık bir laboratuvarda birbirlerine çarpmaları olabilir (Aydın ve diğ., 2011)
Laboratuvar güvenliği sadece laboratuvarda deney yapma sürecini ilgilendiren bir durum değildir. Laboratuvarda güvenli bir şekilde deney yapabilmek için birçok kriterin sağlanmış olması gerekir. Örneğin “Öğrenci masası, musluk, lavabo gibi donanımların olduğu bir ortam deney yapmak için yeterli midir?”, “Deneyde kullanılacak kimyasal ve cam malzemelerin özelliklerini, deneyde kullanılacak teknikleri veya laboratuvardaki cihazların nasıl kullanılacağını bilmeden güvenli bir deney gerçekleştirilebilir mi?”, “Deney gerçekleştirilmeden önce kimyasal malzemeler nasıl hazırlanmalı yada deney bittikten sonra nasıl bertaraf edilmeli?”, “Laboratuvarda bulunan kimyasal maddeler nerede ve nasıl saklanmalı?” gibi sorular, fen laboratuvarında öğrencisinin, kendisinin ve çevrenin güvenliğini sağlayacak şekilde deney yapabilmek için bir öğretmenin cevaplaması gereken sorulardan bir kaç tanesidir.
Sonuç olarak özetlemek gerekirse yararları göz önüne alındığında laboratuvar, fen eğitimi için anahtar role sahiptir. Ancak öğretmenler çeşitli sebeplerden, özellikle de yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmadıklarından laboratuvarı derslerinde etkili bir şekilde kullanmamaktadır. Bu sorun öğretmenlere hizmet içi verilerek çözülebilir. Fakat yapılan araştırmalar hizmetiçi eğitimlerin çok da etkili olmadığını göstermektedir. Bu yüzden öğretmen adaylarının laboratuvar güvenliğiyle ilgili yeterli bilgi ve tecrübeyle donatılarak mezun edilmesi önemlidir.
Öğrenme Çıktıları
Bu projeyi başarıyla tamamlayan öğretmen adayları
– Laboratuvarların fen eğitimi açısından önemini kavrayacak
– Laboratuvarlarda uygulanabilecek etkinlik türlerini öğrenecek
– Laboratuvar güvenliğiyle ilgili yönetmeliklere nasıl ulaşacağını, bunlarla ilgili neler yapacağını bilecek
– Kimyasal maddelerin nasıl sınıflandırıp etiketlendiğini anlayacak
– Okullardaki kimya depolarının hangi özelliklere sahip olması gerektiğini öğrenip kimya deposunu düzenleyebilecek
– Laboratuvarlardaki olası kazaların neler olduğunu ve bu kazalara ilk yardımın nasıl yapılacağını bilecek
– Güvenli bir laboratuvar tasarlayabilecek
– Deney araç ve gereçlerini tanıyıp etkili bir şekilde kullanabilecek
– Kimyasal atıkların nasıl bertaraf edileceğini kavrayacak
KAYNAKLAR
Ayas, A. , Coştu, B. , Çalık,M. , Karataş,F., & Ünal,S. (2005). Fen öğretmen adaylarının çözelti hazırlama ve laboratuvar malzemelerini kullanma yeterliliklerinin belirlenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 28, 65-72.
Aydoğdu, C. (1999). Kimya laboratuar uygulamalarında karşılaşılan güçlüklerin saptanması. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15, 30-35.
Ayas, A., Çepni, S. & Akdeniz, A. R. (1994). Fen bilimleri eğitiminde laboratuarın yeri ve önemi-II. Çağdaş Eğitim Dergisi, 205, 7-12.
Nakiboğlu, C. ve Sarıkaya, Ş. (1999). Ortaöğretim kurumlarında kimya derslerinde görevli öğretmenlerin laboratuardan yararlanma durumunun değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi (Özel Sayı), 11, 395- 405.
Aydoğdu, C. & Yardımcı, E. (2013). İlköğretim Fen laboratuvarlarında meydana gelen kazalar ve öğretmenlerin geliştirebilecekleri davranış tarzları. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 44, 52-60.
Akpullukçu, S., & Çavaş, B.(2012) 10. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik eğitimi kongresi. MEB. Niğde
Morgil, F.İ. & Yılmaz, A. (1999). Kimya öğretmenliği öğrencilerinin laboratuvar uygulamalarında kullandıkları laboratuvarların şimdiki durumu ve güvenli araştırmaya ilişkin öğrenci görüşleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15, 104-109
Derelioğlu, Y., Güneş, Z. & Kırbaşlar, F. (2010). Fen Bilgisi öğretmen adaylarının laboratuvar güvenliği konusuna yönelik düşünce ve bilgi düzeylerinin araştırılması. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30 (3), 801-818.
Bayrak, Ç., & Ağaoğlu, E. (1999). Laboratuvar uygulamaları ve fen öğretiminde güvenlik. M. Zor (Ed.), Fen öğretiminde laboratuvar güvenliği (s. 293-306). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
Hamurcu, H. (1998). Fen derslerinde güvenlik. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14, 29-32.
Aydın, S. , Diken, E. H. , Yel, M., & Yılmaz, M. (2011) Fen ve Teknoloji ile Biyoloji öğretmen adaylarının laboratuvar güvenliği hakkındaki bilgi düzeylerinin belirlenmesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31(2) , 583-604
Eğitim Detayları ve Başvuru Sayfası için Tıklayınız
