YAPAY ZEKÂ VE EĞİTİM 4.0 PERSPEKTİFİNDE MESLEKİ ORTAÖĞRETİMDE KODLAMA
ÖZET
Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecinde rekabetin küreselleşmesi ve üretimin esnekleşmesi, yenilikçi teknolojileri üreten bir toplum olmayı giderek daha önemli kılmaktadır. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde yapay zekâ, nesnelerin interneti gibi yeni teknolojiler ve Eğitim 4.0 gibi yeni yönelimlerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Eğitim sistemi içerisinde Mesleki ve Teknik Ortaöğretim, ülkenin işgücünü şekillendirmedeki payı nedeniyle önemlidir. Bu bağlamda bugünün küçükleri yarının büyükleri
felsefesiyle iş hayatına hazırlamada yenilikçi yaklaşımlar noktasında çok hassas olunması gerekmektedir.
Çalışmada; yapay zekâ ve eğitim 4.0 perspektifinde ortaöğretim kademesi mesleki eğitim programlarında kodlama ve robotik eğitimine ilişkin alanyazın ve hâlihazırdaki uygulamalardan istifade edilerek mevcut durum analizi ve gelecek projeksiyonu sunmak, farklı bakış açılarıyla konuyu tartışmaya açmak, mesleki ve teknik eğitim politikalarına en doğru şekilde yön vermek amaçlanmaktadır. Çalışma neticesinde kodlama ve robotik konularıyla ilgili programların doğrudan ilişkili üç alandan başlayarak modüler yapıya sahip
yeni nesil açık kaynaklı yazılım ve donanımlara uyumu noktasında öğretim programlarında güncellemeler ve eğitici eğitimi eksenli faaliyetler yapılması gerektiği tespit edilmiştir.
Abdullah Alper EFE, Şenol ORAKCI, Yaşar ŞAHİN, Mehmet DURNALI
MEB Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü
Anahtar Kelimeler: Yapay Zekâ, Eğitim 4.0, Kodlama, Robotik, Arduino
1. GİRİŞ
Yapay Zekâ, Endüstri 4.0, açık kaynaklı yazılım ve donanımlar, nesnelerin interneti, akıllı cihazlar ve yeni medya gibi gelişmeler iş yapış şeklimizi etkilediği gibi öğrenme biçimleri ve öğrenme ortamlarını da etkilemiştir. Örgün eğitim ve hayat boyu öğrenme sürecinde, eğitim ortamlarının dönüşümünün sağlanması, sanal simülasyon ile zenginleştirilmiş çok disiplinli eğitim programları gibi öğrenme ve öğretme stratejilerinde değişiklikler olması öngörülmektedir (Efe, Oral, Efe, & Sünkür, 2010). Yapay zekâ; akıl yürütme, anlam çıkarma, genelleme, geçmiş deneyimlerden öğrenme, karar verme gibi süreçlerin dijital
ortamda modellenmesi olarak tanımlanabilir (Nabiyev, 2005; Elmas, 2007; Russell & Norvig, 2016). Eğitimde yapay zekânın kullanımı üzerine yapılan öncü çalışmalarda yapay zekânın insan sosyal zekâsına sahip olmadığı, bu nedenle öğretmeni destekleyen bir sistem olarak kullanılmasının daha doğru olacağı belirtilmektedir (Luckin, Holmes, Griffiths, & Forcier, 2016).
Bazı uzmanlara göre yapay zekâ, çağrı merkezî, muhasebe/denetleme, perakende satış danışmanı, emlakçı, makinist, sekreter gibi mesleklerde ciddi oranda iş kaybı meydana getireceği öngörülmektedir (Brynjolfsson, Rock, & Syverson, 2017; Öcal & Altıntaş, 2018). Artık yapılan son yeni çalışmalar neticesinde yazılımsal ve donanımsal bileşenleri ile bilişim sistemlerinin; problem çözme, ilişki kurma, yorum yapma vb. karmaşık süreçlerin bile üstesinden geldiği görülmektedir. Özellikle yapılan son güncel çalışmalardan Toshiba firmasına ait Chihira Kanae (Barnhizer, 2016), Hanson Robotics firmasına ait Robot Sophia (Goertzel, Mossbridge, Monroe, Hanson & Yu, 2017), Xinhua (Şinhua) haber ajansına ait yapay zekâlı insansı robot haber spikeri (Wang, Tao & Liu, 2018) yapay zekâ ve insansı robotlar (humanoid) toplumun ilgisini oldukça çekmektedir. Robotik uygulamaların geliştirilmesinde kullanılan en yaygın alanlar, Makine, Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Mühendisliğidir. Kullanım alanlarını göz önünde bulundurarak robotları kategorize edecek olursak; uzay endüstrisi, akıllı ev, keşif robotları, askeri robotlar, tarım robotları, otomotiv endüstrisi, gıda endüstrisi, medikal, afet alanlar, eğlence-oyuncak sektörü, servis robotları, eği- tim/yarışma ve hobi robotları olarak sıralamak mümkündür (Ocak, & Efe, 2018). Arduino gibi açık kaynak kodlu geliştirme platformlarıyla geliştirilen robotik uygulamalar genelde eğitim/yarışma ve hobi robotları kategorisinde değerlendirilebilir (Ocak, 2017).
Öztemel (2018)’e göre geleceğin önemli teknolojileri sıralanacak olursa: büyük veri analizleri, imp- lante teknolojiler, bulut bilişim, mobil internet, nesnelerin interneti, bilgi otomasyonu, bilgi otomasyonu, ileri robot teknolojileri, otonom cihazlar, yeni nesil genler, yenilenebilir enerji ve depolama, 3 boyutlu baskı, ileri ve zeki malzemeler, insansız araçlar, blok zinciri (blockchain) teknolojileridir.
Bu teknolojilerin hızlı ve katlanarak ilerlemesiyle 2040’lara doğru fiziksel, biyolojik ve dijital olanın birleşeceği bir çağ olan Tekillik (Singularity) çağına geçeceğimiz öngörülmektedir (Goertzel, 2007; Kurzweil, 2010). Yukarıda da belirtildiği üzere iş yapış tarzımız, güvenlik, alışkanlıklarımız, değişeceği ve bu değişimin eğitimin geleceğini nasıl etkileyeceği önemlidir. Bu bağlamda bu değişimin yaşanacağı bir projeksiyona göre öğrenme ortamlarında ve eğitim programlarında MEB’de ve akademik dünyada ne gibi hazırlıkların yapıldığı ve nelerin yapılması gerektiği hakkında bir projeksiyon tutmak gerekmektedir (Ford, 2015). Bu değişim için yeterli ve zamanında hazırlık yapılması teknolojik gücü doğru yönetecek akıllı toplum felsefesine dayanan Toplum 5.0 (Society 5.0) vizyonuna da uygun olarak teknolojinin toplumsal fayda ve huzur bağlamında bir araç olarak kullanılmasını sağlayacaktır (Shiroishi, Uchiyama, & Suzuki, 2018; Salgues, 2018).
Eğitim 4.0, teknolojiyi doğru kullanan toplum vizyonunda yenilikçi teknoloji ve yaklaşımların eğitime yansıması olarak tanımlanabilir. Öztemel (2018), Eğitim 4.0’ı kısaca eğitim dünyasında dijital dönüşümün gerçekleştirilmesi olarak tanımlamıştır. Rosik (2017)’in de belirttiği gibi endüstri 4.0 ile eğitim 4.0 arasında sinerjik karşılıklı etkileşim içerisinde bir nedensellik bağı olduğu, endüstrinin belirgin dönüşüm noktalarında Şekil 1’de görüldüğü üzere aslında eğitimin de bir başkalaşım geçirdiği ve geçireceğinden söz etmek mümkündür.
Endüstri 4.0Şekil 1: Endüstri 4.0 ve Eğitim 4.0 Dönüşüm Süreçleri
(Tablo Öztemel (2018); Rosik (2017); Wallner &Wagner (2016)’dan istifade edilerek, üst resim görseli Wikipedia sitesi Industry_4.0.png’den uyarlanmıştır.)
Eğitim 4.0 perspektifinde farkındalık alanlarını kodlama, robotik, elektronik tasarım, girişimcilik, küresel farkındalık, liderlik, finansal okuryazarlık, sosyalleşme olarak sıralamak mümkündür (Lynch, 2000; Abd-El-Khalick, Boujaoude, Duschl, Lederman … & Tuan, 2004; Puncreobutr, 2016; Messias, Rodrigues, Braga, Nakamura, … & Valentim, 2018). Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecinde rekabetin küreselleşmesi ve üretimin esnekleşmesi, yenilikçi teknolojileri üreten ve kullanan bir ülke olma hedefini zorunlu kılmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığı (2018) tarafından açıklanan 2023 Eğitim Vizyonu belgesinde Mesleki ve Teknik Eğitim başlığı altındaki hedeflerin bu noktada ihtiyaca çözüm niteliğinde olduğu değerlendirilmektedir.
2. YÖNTEM
Çalışma, nitel yöntem belge analizi temelinde çözümlenmiştir. Araştırma odağını mesleki ve teknik ortaöğretim okulları ve özellikle bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojisi, endüstriyel otomas¬yon teknolojileri alanları oluşturmaktadır. Educational Research Information Center (ERIC), Dergipark, IEEE/IEL, Science Direct, Scopus, ProQuest, Google Akademik ve Web of Science veritabanlarında eğitim 4.0, yapay zekâ, mesleki ve teknik ortaöğretim, kodlama ve robotik eğitimi vb. anahtar kelimelerle arama yapılmıştır. Arama sonuçlarından araştırma ile ilgili olan 79 çalışma araştırma kapsamına alınmıştır. Araştırmacıların daha önce benzer veya ilgili akademik çalışmalardaki öğretmen ve öğrencilerden oluşan kaynak gruplarla yapılan görüşmeleri de bulgu ve yorumların tespitinde etkili olmuştur. Sonuç olarak, araştırmada mesleki ve teknik ortaöğretimin eğitim ve öğretim süreçlerinde kodlama ve robotik eğitimi konusunun önemine ilişkin farkındalığın arttırılması hedeflenmiştir. Bu açıdan okul ekosistemi ve eğitim politikaları geliştirenler için mevcut durum analinizi ve gelecek projeksiyonu sağlama ve çözüm önerileri sunmak amacıyla görüş ve öneriler sunulmuştur.
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Eğitim dünyasında hızlı bir şekilde kabul gören FeTeMM (STEM), 3B yazıcılar, maker, oyun temelli öğretim, proje tabanlı öğretim gibi yaklaşımların etkisiyle mesleki ve teknik eğitim dışı kamu ve özel ortaöğretim okullarında kodlama ve robotik eğitimi etkinlikleri giderek yaygınlaşmaktadır (Eguchi, 2014; Karim, Lemaignan, & Mondada, 2015; Barker, 2012; Canessa, Fonda, Zennaro, & Deadline, 2013; Hamari, Shernoff, Rowe, Coller, Asbell-Clarke, & Edwards, 2016; Bell, 2010). Bu süreçte Arduino ve Raspberry Pi gibi açık kaynak kodlu geliştirme platformlarının hızlı ve modüler prototipleme, kullanıcı dostu arayüz, devre tasarımı ve programlamada esnek bir yapıya sahip olması vb. özellikleri etkili olmaktadır (Rubio, Hierro, & Pablo, 2013; Ocak,2017; Jang, Lee, & Kim, 2015, Ocak, & Efe, 2018; Omar, 2018).
İstanbul Millî Eğitim Müdürlüğü tarafından 2016-2017 Eğitim Öğretim yılında hayata geçirilmeye başlanan ve eğitim 4.0 alanında stratejilerin belirlenmesine yardımcı olan Harezmî Eğitim Modeli de bu anlamda eğitici eğitimi çerçevesinde yapılan öncü girişimler arasındadır. Bu modelde bilgi işlemsel düşün¬me becerisi, programlama, disiplinler arası yaklaşım, robotik ve oyun tasarımı, STEM yaklaşımlarının ön planda olduğu okul öncesinden ortaöğretime kadar geniş bir yelpazeyi kapsayan program bir söz konusudur (Koçoğlu, 2018).
Ancak Mesleki ve Teknik Anadolu Liselerinin ilgili bölümlerinde hazırbulunuşluk düzeyi daha yük-sek olmasına karşın açık kaynaklı geliştirme platformlarına entegrasyonun beklenenin altında olduğu bul¬gusu elde edilmiştir (Şahin, 2015; Retnawati, Hadi,& Nugraha, 2016; Demirtaş, Tutkun, & Arslan, 2017; Adıgüzel, 2014). Özellikle araştırma odağını oluşturan bölüm öğrencilerinde bilgiye erişme boyutunda diğer bölümlere oranla anlamlı bir farklılık olduğu sonucunu destekler nitelikte çalışmalar mevcuttur (Ün- sal, 2015).
4. SONUÇLAR
Geleceğin okulları, geleceğin esnek öğrenme ortamları vizyonu, yapay zekâ ve eğitim 4.0 perspekti-finin sunduğu yenilikçi yaklaşım ve beklentiler ışığında; teknoloji okur yazarlığı ve teknoloji üretme boyut-larında öğrenene gerekli olan bilgi, beceri, tavır ve tutumları kazandırma, yeterlilikleri sağlama açısından ihtiyaç analizlerinin yapılması, eğiticilerin eğitimi kapsamında ise öğretmenlerin açık kaynaklı platformla¬ra yönelik robotik ve kodlama hizmet-içi eğitim kurslarına katılımları teşvik edilmelidir.
Kodlama ve Robotik eğitimi; sözdizimi, sıralama, koşul, döngü, değişken tanımlama, yorum satırı gibi temel kodlama becerilerinin yanında mikrodenetleyicili sistem tasarımı, kontrol, algılayıcılar, basit elektrik makineleri, kablosuz iletişim konuları ve devre/şasi tasarımı becerilerinin birlikte kullanılmasına izin vererek hayal gücünü ve üretkenliği üst düzeyde tutmaktadır.
Algoritmik düşünme, problem çözme, eleştirel düşünme, ekip çalışması, yenilikçi fikir üretme be-cerileri bağlamında kodlama ve robotik eğitimi için disiplinler arası bir bakış açısıyla mesleki ve teknik ortaöğretimin tüm alanlarında neler yapılabileceği planlanmalıdır. Müfredatın öğrencilerde güncel bece¬rileri geliştirebilmesi açısından esnek ve modüler müfredatlar yapılandırılmalı, üretilen başarılı projeler ödüllendirilmeli, üretim ve istihdam odaklı yapı güçlendirilmelidir.
MEB, ilgili bakanlıklar, TÜBİTAK ve sektörel sivil toplum kuruluşları iş birliğinde kodlama ve robotik eğitimi teknoloji tasarım atölyeleri kurulmalı, il ve ilçe düzeyinde sistematik bir yapıda iyi örnek ve uygulamalar paylaşılmalıdır.
Ortaöğretim düzeyi için sadece mevcut ders müfredatlarının güncellenmesi değil; geleceğin iş dün-yasına öğrencileri hazırlamak, geleceğin teknolojilerini üretecek donanıma sahip bireyleri yetiştirmek ama-cıyla “Fiziksel Programlama”, “Robotik Sistemler ve Uygulamaları”, “Akıllı Üretim Sistemleri”, “Mobil Programlama”, “Nesnelerin İnterneti” vb. yeni derslerin müfredatı geliştirilerek bunlar öğretim program¬larına eklenmelidir.
Yine bu bağlamda Mesleki Yeterlilik Kurumu koordinatörlüğünde Millî Eğitim Bakanlığı ve Yükse-köğretim Kurulu başta olmak üzere kamu kurum ve kuruluşları, işçi ve işveren sendikaları, meslek örgütleri ve ilgili sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içerisinde Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi’nin sürekli geliştiril¬mesi ve güncel kalmasının sağlanması önem arz etmektedir.
Çalışma sonucunda Mesleki ve Teknik Anadolu Liselerinde uygulanan toplam 53 alan ve 199 dal programlarında kodlama ve robotik konularıyla ilgili öğretim yapılan tüm alan ve dal programlarının doğ-rudan ilgili üç alan olan bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojisi ve endüstriyel otomasyon tek-nolojilerinden başlayarak modüler yapıya sahip yeni nesil açık kaynaklı yazılım ve donanımlara uyumu noktasında öğretim programlarında güncellemeler, yeni dersler ve eğitici eğitimi eksenli faaliyetler yapılması gerektiği tespit edilmiştir.
KAYNAKÇA
Abd-El-Khalick, F., Boujaoude, S., Duschl, R., Lederman, N. G., MamlokDNaaman, R., Hofstein, A., … & Tuan, H. L. (2004). Inquiry in science education: International perspectives. Science Education, 88(3), 397-419.
Adıgüzel, O. (2014). Mesleki ve Teknik Eğitim: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri. .
com.tr/toprakisveren/2014-102-oktayadiguzel.pdf adresinden 02 Eylül 2018 tarihinde alınmıştır.
Barker, B. S. (Ed.). (2012). Robots in K-12 education: A new technology for learning: A new technology for learning. IGI Global.
Barnhizer, D. (2016). Artificial Intelligence, Robotics And The Death Of Work And Democracy. Url: htt- ps://works.bepress.com/david_barnhizer/115/17 Eylül 2018’de ziyaret edildi.
Bell, S. (2010). Project-based learning for the 21st century: Skills for the future. The Clearing House, 83(2), 39-43.
Brynjolfsson, E., Rock, D., & Syverson, C. (2017). Artificial intelligence and the modern productivity paradox: A clash of expectations and statistics. In Economics of Artificial Intelligence. University of Chicago Press.
Canessa, E., Fonda, C., Zennaro, M., & Deadline, N. (2013). Low-cost 3D printing for science, education and sustainable development. Low-Cost 3D Printing, 11.
Cook, A.: 1996, “Deflationist Views on Truth,” University of Wisconsin-Milwaukee, Yüksek Lisans tezi.
Demirtaş, Z., Tutkun, Ö. F., & Arslan, A. (2017). Mesleki Açık Öğretim Lisesi (MAÖL) Öğrencilerinin Mesleki Eğitime Yönelik Görüşleri. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(4), 231-240.
Efe, H. A., Oral, B., Efe, R., & Sünkür, M. Ö. (2010). The effects of teaching photosynthesis unit with com- puter simulation supported co-operative learning on retention and student attitude to biology. Necati- bey Faculty of Education Electronic Journal of Science and Mathematics Education, 5(1), 313-329.
Eguchi, A. (2014, July). Robotics as a learning tool for educational transformation. In Proceeding of 4th International Workshop Teaching Robotics, Teaching with Robotics & 5th International Conference Robotics in Education Padova (Italy).
Elmas, Ç. (2007). Yapay zekâ uygulamaları:(yapay sinir ağı, bulanık mantık, genetik algoritma). Seçkin Yayıncılık.
Ford, M. (2015). Rise of the Robots: Technology and the Threat of a Jobless Future. Basic Books.
Goertzel, B. (2007). Human-level artificial general intelligence and the possibility of a technological singu- larity: A reaction to Ray Kurzweil’s The Singularity Is Near, and McDermott’s critique of Kurzweil. Artificial Intelligence, 171(18), 1161-1173.
Goertzel, B., Mossbridge, J., Monroe, E., Hanson, D., & Yu, G. (2017). Humanoid Robots as Agents of Human Consciousness Expansion. arXiv preprint arXiv:1709.07791.
Hamari, J., Shernoff, D. J., Rowe, E., Coller, B., Asbell-Clarke, J., & Edwards, T. (2016). Challenging games help students learn: An empirical study on engagement, flow and immersion in game-based learning. Computers in Human Behavior, 54, 170-179.
Jang, Y., Lee, W., & Kim, J. (2015). Assessing the usefulness of object-based programming education using arduino. Indian Journal of Science and Technology, 5(S1), 89-96.
Karim, M. E., Lemaignan, S., & Mondada, F. (2015, June). A review: Can robots reshape K-12 STEM edu-cation?. In Advanced Robotics and its Social Impacts (ARSO), 2015 IEEE International Workshop on (pp. 1-8). IEEE.
Koçoğlu, E. (2018). Türkiye’de Pilot Uygulama Sürecinde Olan Harezmi Eğitim Modelinin Alan Uzman-larının Görüşleri Doğrultusunda Analizi. Electronic Turkish Studies, 13(19).
Kurzweil, R. (2010). The singularity is near. Gerald Duckworth & Co., London, UK
Luckin, R., Holmes, W., Griffiths, M., & Forcier, L. B. (2016). Intelligence unleashed: An argument for AI in education.
Lynch, R. L. (2000). New Directions for High School Career and Technical Education in the 21st Century. Information Series No. 384.
MEB, (2018). 2023 Eğitim Vizyonu Belgesi, NU.pdf adresinden 23 Ekim 2018 tarihinde indirilmiştir.
MEB, EARGED, (2006) Mesleki ve Teknik Orta Öğretimde İşletmelerde Meslek Eğitiminin Değerlendi¬rilmesi, Yayın no:43, Ankara.
Messias, G., Rodrigues, U., Braga, L., Nakamura, W., Ferreira, B., Paiva, A., & Valentim, N. (2018, Oc- tober). Education 4.0 and 21st Century Skills: A Case Study with Robotics Activities in Classroom. In Brazilian Symposium on Computers in Education (Simposio Brasileiro de Informatica na Edu- caçâo-SBIE) (Vol. 29, No. 1, p. 715).
Nabiyev, V V. (2005). Yapay zekâ: problemler-yöntemler-algoritmalar. Seçkin Yayıncılık.
Ocak, M. A. (2017). Where does Arduino’s power come from?: An extended literature review. Journal of Learning and Teaching in Digital Age (JOLTIDA), 3(1), 21-34.
Ocak, M. A., & Efe, A. A., (2018, May). Investigation of Arduino Based Robotics Systems and Their Effe- cts in Educational Learning Environments. Abstract Proceedings of 12th International Computer & Instructional Technologies Symposium (ICITS-2018). İzmir, Turkiye, 02-04 May 2018.
Omar, H. M. (2018). Enhancing automatic control learning through Arduino-based projects. European Journal of Engineering Education, 43(5), 652-663.
Öcal, F. M., & Altıntaş, K. (2018). Dördüncü Sanayi Devriminin Emek Piyasaları Üzerindeki Olası Etki¬lerinin İncelenmesi ve Çözüm Önerileri. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 5(15), 35-35.
Öztemel, E. (2018). Eğitimde Yeni Yönelimlerin Değerlendirilmesi ve Eğitim 4.0. Üniversite Araştırmaları Dergisi, 1(1), 25-30.
Puncreobutr, V. (2016). Education 4.0: New Challenge of Learning. St. Theresa Journal of Humanities and Social Sciences, 2(2).
Retnawati, H., Hadi, S., & Nugraha, A. C. (2016). Vocational High School Teachers’ Difficulties in Imp- lementing the Assessment in Curriculum 2013 in Yogyakarta Province of Indonesia. International Journal of Instruction, 9(1), 33-48.
Rosik, M. (2017). Education 4.0 Is there a synergy between Industry 4.0 and Education? Seminar on Uni- versities, SME’s and Knowledge Management. International Workshop on Knowledge Management (IWKM’2017),12-13 October 2017, Trencm, Slovakia.
Rubio, M. A., Hierro, C. M., & Pablo, A. P. D. Y. (2013, July). Using arduino to enhance computer prog- ramming courses in science and engineering. In Proceedings of EDULEARN13 conference (pp. 1-3).
Russell, S. J., & Norvig, P. (2016). Artificial intelligence: a modern approach. Malaysia; Pearson Education Limited.
Salgues, B. (2018). Society 5.0: Industry of the Future, Technologies, Methods and Tools. John Wiley & Sons.
Shiroishi, Y., Uchiyama, K., & Suzuki, N. (2018). Society 5.0: For Human Security and Well-Being. Com-puter, 51(7), 91-95.
Şahin, E. (2015). Meslek Lisesi Öğretmenlerinin Özyönetimli Öğrenmeye Hazırbulunuşluk Düzeylerinin Ve Öğretim Stili Tercihlerinin İncelenmesi (Bursa ili örneği). Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.
Ünsal, H. (2015). Meslek Lisesi ve Teknik Lise Öğrencilerinin Bilgi Okuryazarlık Düzeyleri. Kuramsal Eğitimbilim Dergisi, 8(3), 421-436.
Wang, T. M., Tao, Y., & Liu, H. (2018). Current Researches and Future Development Trend of Intelligent Robot: A Review. International Journal of Automation and Computing, 1-22.