Projenin adı:
Bir İç Anadolu Kasabasının Doğuş ve Gelişim Tarihi: Çapanoğulları ve Yozgat
Projenin Amacı:
Anadolu şehir ve kasabalarının büyük bir çoğunluğu Bizans, Selçuklu ve kısmen
de Osmanlı döneminden kalmadır. Osmanlı döneminde 18. yüzyılda bu kasabalara
yepyeni iki tanesi daha eklenmiştir: Nevşehir ve Yozgat. Nevşehir Lale Devri’nin ünlü
sadrazamı Damat İbrahim Paşa ile beraber gelişmiş ve bir şehir halini almıştır. Yozgat
ise, Bozoklu Türkmen aşiretinin Yozkat koluna mensup bir ayan ailesinin kurup kışlak
olarak kullandığı 10-15 haneli küçük bir köyden gelişerek şehir olmuştur. Proje bu
ilginç dönüşümün nasıl bir tarihsel sürecin ürünü olduğunu, bu sürecin açıklanmasın)
hedeflemektedir.
Giriş:
Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyılda, iç ve dış şartlar ve gelişmelerin etkisiyle
siyaset, yönetim ve ekonomik yapısı başta olmak üzere, çok önemli bir değişim
süreci içine girmiştir. Bu değişimin etkilediği Osmanlı siyasal otoritesi yavaş yavaş
taşradaki nüfuzunu, ayan denilen hanedanlarla (bir takım nüfuzlu büyük yerel aileler)
paylaşmak zorunda kalmıştır. Bu hanedanlar, bulundukları yerlerde başlangıçta
devletin vergisini tahsil etmekle görevli voyvoda veya mütesellim denilen görevlilerdi.
Fakat devlet adına vergi tahsildarlığı gibi önemli bir konumda olmaları, onları zamanla
idari ve ekonomik güç haline getirmiş ve halk üzerinde belirli bir otorite sağlamalarına,
dolayısıyla halkla devlet merkezi arasında aracı konumuna yükselmelerine yol
açmıştır. Bu da onları devlet nezdinde hatırı sayılır hale getirmiştir. İşte Çapanoğulları
da, bu sürecin bir parçası olarak, mütesellimlik ve voyvodalıktan elde ettikleri nüfuz
sayesinde bir ayan ailesi durumuna gelmişler, yaşadıkları Yozkat köyünü (sonradan
Yozgat denilmeğe başlamıştır) kendilerine merkez yaparak faaliyetlerini buradan
yürütmüşlerdir. 18. yüzyıldan itibaren nüfuz ve hakimiyet alanları genişleyince, bu
köyü bir şehir yapmak için harekete geçip hakimiyetleri altındaki Kayseri, Tokat, Sivas
ve Antep gibi şehirlerden Müslüman, Ermeni ve Rum, tüccar, esnaf ve sanatkar şehirli
halkı getirip yerleştirmişlerdir. Bu halk konaklar, dükkanlar, çarşılar, çeşmeler, camiler
inşa etmişlerdir. Çapanoğulları da burada bir de saray yaptırmışlar, şehirde vakıflar
kurarak önemli kamu binaları ve hayır eserleri inşa ettirmişlerdir. Böylece Yozgat’ı
zamanın modern bir Osmanlı şehri haline getirmişlerdir.
Yöntem:
Önce Osmanlı İmparatorluğu’nda ayanlardan, bu arada Çapanoğulları ve
Yozgat’tan bahseden yazılı kaynaklar tespit edilerek taranmış ve ilgili veriler ortaya
çıkarılmıştır. Bunlar arasında Osmanlı döneminde yazılmış 18. yüzyıl kronikleri,
Yozgat ve çevresinden geçen yabancı gezginlerin günlükleri birincil bilgi kaynaklarını
oluşturmuştur. Yozgat ve çevresinde gerek Çapanoğulları, gerekse yerli ailelerin 54
ORTAÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİ ARASI ARAŞTIRMA PROJELERİ YARIŞMASI
yaptırdıkları mimari yapılar, cami ve mescit mezarlıklarındaki mezar taşları, şehir
ve çevresinden yetişen önemli kişilerin yazılı eserleri tek tek incelenerek Yozgat’ın
tarihsel geçmişine dair bilgiler çıkarılmıştır. Osmanlı döneminden kalma mezar
taşlarındaki yazıtlar okunarak Yozgat’a ilk yerleşen ailelerin kimlikleri ve aile bilgileri,
mesleki dağılımları, ölüm sebepleri tespit edilmiş, aile şecereleri ortaya çıkarılmaya
çalışılmıştır. Ayrıca bu ailelerden günümüzde soyları devam edenlerle tek tek temasa
geçilmiş olup, aileleri ve Yozgat’ın geçmişi hakkında aile içi bilgiler elde edilmiş ve
kaynaklarla karşılaştırılıp kontrolleri sağlanmıştır.
Sonuçlar ve Tartışma:
• Bütün bu çalışmalar, Çapanoğlu ailesinin bir konar göçer Türkmen ailesi
olduğu, bu ailenin, Yozkat adındaki bir Türkmen aşiretinin mensubu olarak
17. yüzyıl sonlarına doğru, aynı adı verdikleri köyü kurup buraya yerleştikleri
anlaşılmaktadır.
• Ailenin ilk kurucusunun Çapar Ömer Ağa olduğu, Çapan kelimesinin bu kelimeden
türediği anlaşılmıştır. Zaman içerisinde giderek büyüyen ailenin, güçlenerek
çevrede sözünü geçirir hale geldiği, böylece Osmanlı devleti nezdinde adım
duyurarak vergi mütesellimliğini elde ettiği, bu görevi kullanarak daha da güçlenip
yerel bir otorite olduğu görülmüştür.
• Çapanoğulları kurdukları köyü, kazandıkları nüfuz ve otoriteye paralel olarak
giderek büyütmüşler, bazı ayrıcalıklar vaat ederek diğer vilayetlerden göçürdükleri
tüccar, esnaf ve sanatkar ailelerini yerleştirerek onlar aracılığıyla mamur hale
getirmişler ve bölgede işler bir ekonomik sistem yaratmışlardır.
• Şehrin gelişmesine ilk büyük katkıları yapanların, Çapar Ömer Ağa’nın oğulları
Süleyman Bey, Ahmet Paşa ve onun oğlu Mustafa Bey olduğu anlaşılmaktadır.
Şehir özellikle bu üçünün zamanındaki ekonomik ve bayındırlık faaliyetleriyle ilk
gelişmesini sağlamıştır.
• Çapanoğulları tarafından şehre iskan edilen Türk, Ermeni ve Rum tüccar, esnaf
ve sanatkarların oluşturdukları zengin ekonomik hayatın, kurulan pazar ve
panayırların özellikle şehrin sosyal ve ekonomik gelişme ve büyümesinde başat
bir rol oynadığı görülmektedir.
• Başta şehir merkezinde bizzat kendilerinin kurdukları vakıflar aracılığıyla
inşa ettirdikleri büyük cami ve çevresindeki dükkanlar başta olmak üzere,
yaptırdıkları diğer eserler bu gelişmenin bir sonucudur. Ayrıca halen, bazıları
değişime uğramış olsa da, yapıları mevcut diğer cami, mescit, çeşme köprü
medrese, tekke ve benzeri eserlerin de, Yozgat’a yerleşen ve zenginleşen diğer
büyük ailelerin yaptırdığı benzeri mimari eserlerin ve büyük konakların da bu
küçük, ama şirin Orta Anadolu şehrinin bir şehir haline gelmesine önemli katkıda
bulunduğu meydana çıkmaktadır.55
ORTAÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİ ARASI ARAŞTIRMA PROJELERİ YARIŞMASI
Kaynaklar:
Acun, Hakkı (2005), Bozok Sancağı (Yozgat İli)‘nda Türk Mimarisi, Ankara.
Acun, Hakkı (2005), Tüm Yönleri İle Çapanoğulları ve Eserleri, Ankara.
Duygu, Süleyman (1953), Yozgat Tarihi ve Çapanoğulları, İstanbul
Ergin. A. Sakir (1994), Vakıflar ve Yozgat’ta Tarihi Vakıf Camileri, Ankara.
Koç, Yunus (1989), XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının Nüfus ve İskan Yapısı,
Ankara.
Mert. Özcan (1980), XV7//. Ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları, Ankara.
Ocak, A. Yaşar (1973). “Milli Mücadele’de Çapanoğlu İsyanı”. Türk Kültürü
Araştırmaları, sayı. VI I-X,, Ankara 1974, ss. 83-149.
Özkaya, Yücel (1977), Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Ankara.
Sakin, Orhan, (2004), Bozok Sancağı ve Yozgat, Ankara.
Sümer, Faruk (1974), “Bozok tarihine dair araştırmalar”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü
Anma Kitabı. Ankara.
Uzunçarşılı, İsmail H. (1974), “Çapanoğulları”, Belleten, Ankara, c. XXXVIII,
ss. 215-263.
